Atık Toplama ve/veya Ayrıştırma Tesisleri
Etki Gösterge Getirisi:
Yatırım Zaman Çerçevesi
Pazar Büyüklüğü
Gider Boyutu
Atık Toplama ve/veya Ayıklama Tesisleri Bina ve İşletme Yatırımları
Beklenen EtkiBu YFA, atık bertaraf süreçlerinde geri kazanım ve geri dönüşümün payını artırarak kaynak verimliliğini artırabilecektir.
BölgelerGeliştirme ihtiyacı: Türkiye’nin SKH 9 (Sanayi, Yenilik ve Altyapı) konusundaki performansı büyük zorluklar sergilemektedir ve Sürdürülebilir Kalkınma Raporu 2020’ye göre SKH 12 (Sorumlu Tüketim ve Üretim) için hala önemli zorluklar devam etmektedir. (1)
Politika önceliği: 2020-2022’yi kapsayan Yeni Ekonomi Programı, “Sıfır Atık Girişimi” ile ilgili projelerin yaygınlaştırılacağını vurgulamaktadır. (2)
Cinsiyet eşitsizlikleri ve marjinalleşme sorunları: Altyapı sektöründe katı atık toplayıcıları arasında yüksek oranda kayıt dışılık vardır. Bu alandaki işçiler, kötü çalışma koşullarından ve sosyal güvenlik eksikliğinden muzdariptir. Kamu hizmetlerinin sağlanması açısından, daha düşük gelir düzeyine sahip haneler, enerji yoksulluğu riskiyle karşı karşıyadır. Bu sektördeki marjinallik konularını ele almak için adil istihdam uygulamaları ve fiyatlandırma mekanizmaları uygulanmalıdır. Bu alandaki yatırımların yeşil ekonomi içinde iş fırsatları yaratması ve hane halkı tüketim maliyetlerini azaltmak için enerji verimliliği önlemlerini teşvik etmesi gerekmektedir.
Yatırım fırsatları: Hükümet, 2020 yılı için kentsel altyapı alanları için aşağıdaki kamu yatırım tutarlarını planlamıştır: 198 milyon TL (29 milyon USD) kentleşme, 152 milyon TL (22 milyon USD) iletişim altyapısı, 71 milyon TL (10 milyon USD) çevre için 67 milyon TL (10 milyon USD) belediye hizmetleri için. (3)
Temel darboğazlar: Yüksek yatırım ve işletme maliyetleri, insan sermayesi ve teknoloji kaynakları ve yönetişim ihtiyaçları göz önüne alındığında, atık su arıtma tesisleri gibi bazı kentsel altyapı hizmetleri istenen verimlilik seviyelerine ulaşamamaktadır. Kentsel altyapıda verimliliği artırmak için yeni modellere ihtiyaç vardır. (4)
Kalkınma ihtiyacı: SKH 9, VNR 2019 raporuna göre Türkiye bağlamında öncelikli SKH’lerden biri ve Türkiye’nin Küresel Hedeflere ulaşması için en uygun SKH’lerden biri olarak belirlenmiştir. (5)
Politika önceliği: Hükümetin temel amacı, temiz içme suyu, arıtılmış atık su ve aktif bir katı atık yönetim sistemi sağlanmasına odaklanarak kentsel altyapıyı iyileştirmektir. (6)
Cinsiyet eşitsizlikleri ve marjinalleşme sorunları: Türkiye’de atık yönetimi sektöründe yüksek oranda kayıt dışılık söz konusudur. Atık toplayıcılar, kötü çalışma koşullarından ve sosyal güvenlik eksikliğinden muzdariptir. Kayıt dışı geri dönüşüm sektörünün katı atık yönetiminin %30’una kadar sorumlu olabileceği tahmin edilmektedir. Bu, kentsel yoksullar ve etnik azınlıklar için önemli bir gelir alanıdır. (14) (15)
Yatırım fırsatları: Türkiye’nin Altyapıya Özel Katılımı rakamları, BİT, entegre BKA (belediye katı atık) arıtma ve bertarafta altyapının hala daha yüksek bir özel sektör katılımına ihtiyaç duyduğunu göstermektedir. (7)
Temel darboğazlar: Yüksek yatırım ve işletme maliyetleri, insan sermayesi ve teknoloji kaynakları ve yönetişim ihtiyaçları göz önüne alındığında, atık su arıtma tesisleri gibi bazı kentsel altyapı hizmetleri istenen verimlilik seviyelerine ulaşamamaktadır. Kentsel altyapıda verimliliği artırmak için yeni modellere ihtiyaç var. (4)
Kritik YFA Birimi
Toplam belediye atığının 2023 yılına kadar 33 milyon tona ulaşacağı tahmin edilmektedir.(8)
Ulusal standartlara uygun olarak geri dönüşüm ve geri kazanım tesisleri inşa etmek için gerekli yatırımlar 1,7-2,9 milyar Euro arasında değişmekte olup düzenli depolama alanları 370-618 milyon Euro tutarındadır. (8)
%10-%15
Türkiye’de halihazırda atık geri kazanım sektöründe faaliyet gösteren yatırımcılar %10-15 arasında tahmin ediyor.
Kısa Vade (0-5 Yıl)
Katı atık geri kazanım tesislerinin inşası ve işletilmesine yönelik yatırımlar için olağan süre, belediyelerin görev süreleri olan 5 yıl ile sınırlıdır. Atık toplama merkezleri, teknolojik olarak daha az yoğun bir yatırım gerektirmektedir.
OECD’ye göre, Türkiye hala belediye katı atıklarının yetersiz geri kazanımı ve geri dönüşümü ile karşı karşıyadır. Atık arıtma altyapısındaki bazı ilerlemelere rağmen, belediye atıklarının %90’ı düzenli depolama alanlarına gönderilmektedir. 2016 yılında belediye atıklarının sadece %6’sı ayrı toplanmıştır. (9)
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na göre, belediye atığının %6’sı (1,5 milyon ton) geri kazanım tesislerine, %64’ü (17,5 milyon ton) düzenli depolama sahalarında tutulmakta ve %30’u (8,1 milyon ton) düzensiz depolama alanlarına gitmektedir. (8)
Atıklar %58 ile kapıdan kapıya, %33 ile konteyner ve %9 ile atık toplama merkezlerinden toplanmaktadır. Belediye atıklarının %11,9’u belediyeler tarafından ayrı toplanarak geri kazanım tesislerine, diğer atıklar ise biyogaz ve kompost tesislerine gönderilmektedir. (10)
Atık toplama ve yönetimi sektörü, sosyal korumaya erişimi olmayan kayıt dışı çalışanları yoğun bir şekilde içermektedir. Bu sektördeki iş ve politika müdahaleleri, bu sektördeki işçilerin geçim kaynaklarını ortadan kaldırmamalı, yeşil ekonomide kayıt dışı meslekleri yeni işlere dönüştürmenin yollarını bulmalıdır.
YFA, biyolojik olarak parçalanamayan ve toksik atıkların çöplüklere boşaltılmasından kaynaklanan çevre kirliliğini azaltabilir.
YFA, atık bertarafında geri kazanım ve düzenli depolama alanlarının payını 2023 yılına kadar sırasıyla %35 ve %65’e çıkararak vahşi çöplük alanlarını rehabilite edebilir.(8)
Bu YFA, atık bertaraf süreçlerinde geri kazanım ve geri dönüşümün payını artırarak kaynak verimliliğini artırabilir ve önleme, azaltma, geri dönüşüm ve yeniden kullanım yoluyla atık oluşumunu azaltabilir.
Bu YFA, çevresel yerleşimler çevresinde yoğun olarak yoğunlaşan insan sağlığı ve çevre üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmek için havaya, suya ve toprağa atık salınımını azaltabilir.
9.4.1 Katma değer birimi başına CO2 emisyonu
11.6.1 Kontrollü tesislerde toplanan ve yönetilen belediye katı atıklarının şehirler tarafından üretilen toplam belediye atığı içindeki oranı
11.6.2 Şehirlerdeki (nüfus ağırlıklı) yıllık ortalama ince partikül madde seviyeleri (örn. PM2.5 ve PM10)
Mevcut Seviye 41.97 mgr/m^3 (11)41,97 mgr/m^3 (11)
12.5.1 Ulusal geri dönüşüm oranı, tonlarca geri dönüştürülmüş malzeme
12.4.2 (a) Kişi başına üretilen tehlikeli atık; ve (b) arıtma türüne göre arıtılan tehlikeli atık oranı
Mevcut Seviye 151.505,1 ton (11)(b) 6.623.186 ton (11)
Yoksulluk sınırının altında yaşayan 500.000’den fazla insan sokaklardan gayri resmi olarak atık toplamaktadır. Bu FYA’na yapılacak yatırımlar, sokak koleksiyoncularının hizmetlerine olan talebi önemli ölçüde azaltacaktır.
Impact Risks
Paydaş Katılım Riski: Atık toplayıcılar için gayri resmi iş piyasası nedeniyle, bu FYA’ya yapılan yatırımlar tarafından bozulabilecektir.
Verimlilik Riski: Yerel yetkililerin atık yönetimine yoğun katılımı göz önüne alınabilir.
Dayanıklılık Riski: Yatırım zaman çerçevelerinin büyük ölçüde belediyelerin görev koşullarına bağlı olması nedeniyledir.
Etki Sınıflandırması
B- Fayda Paydaşları
Azaltılmış atık seviyeleri ve artan geri kazanım.
Katı atık geri kazanımına yapılan yatırımların, vahşi çöplük sahalarının yakınında yaşayan savunmasız topluluklara doğrudan hizmet etmesi beklenmektedir.
Kayıt dışı atık toplayıcılar ve atık toplama alanındaki rekabetçi olmayan pazarlar, yatırımların maksimum etki sağlama kapasitesini sınırlayabilir.
Bu FYA, atık bertaraf süreçlerinde geri kazanım ve geri dönüşümün payını artırarak kaynak verimliliğini artırabilir.
11. Kalkınma Planı: 11. Kalkınma Planı, 2.4.5. Kentsel Altyapı, 696: İnsan sağlığı üzerindeki zararlı etkilerin ve olumsuz çevresel etkilerin azaltılmasına yardımcı olan, ortadan kaldırılması, geri dönüştürülmesi ve geri kazanımının sağlanmasına yardımcı olan aktif bir katı atık yönetim sistemi sektörün bir diğer ana hedefini oluşturmaktadır.
11. Kalkınma Planı: 11. Kalkınma Planı, 2.4.5. Kentsel Altyapı, 699: Katı atık yönetiminde kaynak verimliliği ve çevresel sorumluluğun sağlanması için KÖİ başta olmak üzere uygulama araçları geliştirilecektir.
11. Kalkınma Planı, 2.4.5. Kentsel Altyapı, 699: Katı atık yönetimi sağlanarak, atık azaltımı, kaynak ayırma, ayrı toplama, taşıma, geri kazanım, bertaraf aşamaları ve düzensiz/yabani çöplük alanlarının rehabilitasyonu teknik ve mali açıdan bir bütün olarak geliştirilecektir.
11. Kalkınma Planı, 2.4.5. Kentsel Altyapı, 700: Mali gücü yetersiz mahalli idarelerin finanse etmekte zorlandıkları evsel katı atık geri kazanım ve bertaraf tesisi projeleri ile aktarma istasyonu projeleri bir program kapsamında desteklenecektir.
Mali teşvikler: Türkiye Kalkınma ve Yatırım Bankası, sürdürülebilirliği hedefleyen altyapı projelerini finanse etmek için KfW ile 3 yıl vadeli 20 yıl vadeli kredi anlaşması imzaladı. (12)
Bu alanlarda 5 milyon TL’yi aşan atık geri kazanım ve bertaraf tesislerine yapılan yatırımlar, lokasyon farkı gözetmeksizin KDV istisnası, gümrük vergisi muafiyeti, vergi indirimi, arazi tahsisi, faiz/kar payı desteği vb. Bölge 5 teşviklerinden yararlanabilmektedir (13)
Diğer teşvikler: Bölge 1 ve 2’de 1 milyon TL’nin üzerindeki ve 3, 4, 5 ve 6. bölgelerde 500.000 TL’nin üzerindeki yatırımlar “Bölgesel Yatırım Teşvikleri” için uygundur: KDV istisnası, vergi indirimi, sosyal güvenlik primi desteği, gelir vergisi stopajı destek, arazi tahsisi vb. (13)
(Yönetmelik): Türkiye’de atık yönetiminin nihai düzenleyicisi Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’dır, İçişleri Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı gibi diğer kamu kuruluşları da ilgili görevlerine göre görev almaktadır.
(Yönetmelik): 2872 sayılı Türk Çevre Kanunu, Türkiye’deki atık yönetimi uygulamalarına ilişkin yasal çerçevenin temelini oluşturmaktadır.
(Yönetmelik): 02.04.2015 tarih ve 29314 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan ”Atık Yönetimi Yönetmeliği”, çevreye zararsız bir atık bertaraf sürecinin sağlanmasını amaçlamaktadır.
Çevre Kanunu’na göre belediyelerin atık yönetimi süreçlerinden belediyeler sorumludur. 5216 sayılı Büyükşehir Belediyeleri Kanunu ve 5393 sayılı Belediyeler Kanunu’na göre atık yönetiminden yerel yönetimler sorumludur.
Toplama/ayıklama ve geri dönüşüm tesislerinin çevre lisansı almaları gerekmektedir.
ÖZEL SEKTÖR
İSTAÇ, Evreka
DEVLET
Belediyeler, belediye atık yönetimi süreçlerinden yasal olarak sorumludur. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı da katı atık yönetimine yönelik yatırımları desteklemektedir. İlbank.
ÇOK TARAFLILAR
IPA finansmanı yoluyla EBRD, Dünya Bankası, AB
KAR AMACI GÜTMEYEN
ÇEVKO, TAYÇED
SEKTÖR KAYNAKLARI
1) Bertelsmann Stiftung & SDSN, 2020. Sürdürülebilir Kalkınma Raporu Gösterge Tabloları 2020.
2) Strateji ve Bütçe Başkanlığı, Yeni Ekonomi Programı 2020-2022.
3) Strateji ve Bütçe Başkanlığı, 2020 Yatırım Programı,
4) Strateji ve Bütçe Başkanlığı, 2020 Yıllık Cumhurbaşkanlığı Programı.
5) Strateji ve Bütçe Başkanlığı, Türkiye’nin Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri 2. VNR 2019.
FYA KAYNAKLARI
8) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 2023 Ulusal Atık Yönetimi ve Eylem Planı.
9) OECD Çevresel Performans İncelemeleri Türkiye 2019.
10) TÜİK, 2019. Belediye atıklarının bertaraf/geri kazanım yöntemleri ve miktarı.
11) UNStats. SDG Göstergeleri Veritabanı.
12) DBIT CEO’sunun Açıklaması, 2019.
13) Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, 2020. Türkiye’de Yatırım Teşvik Programı Çerçevesi.
14) ILO,
15) Avrupa Çevre Ajansı, 2013.
16) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2023 Ulusal Atık Yönetimi Eylem Planı.